Er zijn veel richtlijnen en handboeken over ethiek en verpleging, en ze zeggen niet allemaal hetzelfde over de grenzen van verzorging. Florence Nightingales klassieker Over ziekenverpleging is lang van stof en erg gedateerd. Sommige moderne richtlijnen sommen kort op wat er niet kan en mag, zoals De beroepscode voor de verpleging van Nu ’91. Maar met zo’n kort lijstje red je het niet in de praktijk. Er zijn ook ethische handboeken die uitvoeriger op de materie ingaan, zonder meteen handvatten voor de praktijk te bieden, zoals het recentere boek Verplegen met geweten. Op het internet zijn veel gevalsbeschrijvingen te vinden, maar vaak zonder begeleidend commentaar. Het is minder voor de hand liggend om een roman te lezen over de problemen rond ethiek en verpleging. Maar het kan een leuke invalshoek zijn. De Zuid- Afrikaanse romanschrijver J.M. Coetzee schreef een verrassende ‘casus’ over een invalide man en zijn verpleegkundige: Langzame man. In dit boek laat Coetzee zien hoe ingewikkeld de relatie tussen een patiënt en een verpleegkundige in sommige gevallen is. Geen eenduidige antwoorden, maar een blik op hoe weerbarstig de praktijk kan zijn. Lees mee over dit ethische vraagstuk aan de hand van de Langzame man.
Balans
Meestal is de relatie tussen patiënt en verpleegkundige in evenwicht. Zowel voor de verpleegkundige die dagelijks patiënten ziet, als voor de praktijkondersteuner die op gezette tijden chronische patiënten ziet. De grens van de zorgverlening komt dan niet ter sprake. Alles lijkt simpel en eendimensionaal te zijn. Zo begint ook de relatie tussen Paul, de patiënt, en Marijana, zijn verpleegkundige. Paul is de langzame man uit de titel, hij heeft na een ongeluk nog maar één been en is voor zijn dagelijkse verzorging afhankelijk van een verpleegkundige. Marijana zorgt rustig en routinematig, en Paul laat haar graag toe in zijn besloten wereld. Hij vindt haar aanwezigheid prettig en hij laat steeds meer van zichzelf zien in de gesprekken die ze voeren. ‘Wat er tussen hen over en weer gaat blijft binnen bepaalde grenzen, binnen de grenzen van het onpersoonlijke persoonlijke.’
Maar het gaat mis. De een wil meer dan de ander kan geven. Paul wordt verliefd op Marijana, maar zij is getrouwd en beantwoordt zijn liefde niet. Vanaf dat moment is hun relatie verziekt. Wat moet je als verpleegkundige doen met een verliefde patiënt?
Uit het lood
Een van de manieren om met verliefdheid om te gaan is om die bespreekbaar te maken. Om te achterhalen waar de gevoelens op gebaseerd zijn, en die eventueel in perspectief te plaatsen. Of om desnoods de patiënt niet meer te verplegen als het te ingewikkeld blijft. Marijana’s aanpak is niet de beste. Paul zegt in één adem dat hij verliefd op haar is en dat hij de kostschool van haar zoon wil betalen. Hij is oud en eenzaam, maar hij bedenkt dat het nog niet te laat is om iets te betekenen voor iemand. Marijana worstelt op haar beurt met zijn verliefdheid, maar opent wel een rekening waar hij het geld op kan storten. Daarnaast bedeelt ze Paul een rol toe in haar gezin: hij mag een beetje pleegvaderen over haar kinderen. Ze laat hem dus toe in haar privéleven, maar diept haar persoonlijke relatie met hem niet uit. Het einde van het liedje is dat ze haar zorgtaken verslonst: ze blijft onaangekondigd weg en raffelt haar werk af als ze er wel is.
Het is een paradoxale situatie: enerzijds geeft ze hem wat ze denkt dat hij nodig heeft: ruimte voor zijn bemoeienis, of ook wel zijn liefde. Maar ze overschrijdt daarmee haar eigen grenzen, ze raakt in de war en komt niet meer toe aan zijn primaire behoefte: dagelijkse verpleging.
Coetzee geeft de lezer weinig inzicht in Marijana’s beweegredenen en het lijkt alsof ze nergens over nagedacht heeft. Alsof ze instinctief handelt. Niet dat ze ethische vragen zou moeten formuleren én beantwoorden voordat ze aan het werk gaat. Ze zou er op moeten reageren als ze die op de werkvloer tegenkwam. Maar Marijana gaat geheel machinematig te werk en kiest ervoor om de moeilijke vragen te negeren. Er zijn verschillende manieren om om te gaan met een verliefde patiënt, maar de ogen sluiten voor alle problemen die het met zich meebrengt, is niet de beste oplossing.
Elizabeth Costello
Onaangekondigd verschijnt er een oude dame aan de deur van Pauls flat. Het blijkt de beroemde schrijfster Elizabeth Costello te zijn. Zij komt om met een kritisch oog en een scherpe tong de vastgelopen verstandhouding tussen Marijana en Paul aan de kaak te stellen. Zij vraagt zich af wat de verpleegkundige zich ook had kunnen afvragen: verwart de patiënt de gevoelens van verliefdheid met iets anders? Ze spreekt Paul kritisch toe:
Dat de praktijk ook in dit geval ingewikkelder in elkaar steekt, komt mooi naar voren als Elizabeth in gesprek met Paul haar eigen wensen over verzorging duidelijk maakt:
Cadeautip
Ethische kwesties zijn per definitie complex. De ene praktijkondersteuner legt haar grenzen verder dan de ander, en dan kan het ook nog per praktijkondersteuner en per patiënt verschillen. Het loont in de praktijk in ieder geval om bij ethische problemen niet alleen de rol van de patiënt, maar ook de eigen rol steeds kritisch te beschouwen. De paradoxale valkuil waar Marijana intrapt, illustreert goed hoe het verkeerd kan lopen.
Hoe het uiteindelijk verder gaat met Paul en Marijana valt te lezen in de Langzame man. Een goede cadeautip, als een patiënt uit dankbaarheid dan toch een cadeau wil geven.
J.M. Coetzee. Langzame man. Amsterdam: Cossee, 2005.
Mogelijke belangenverstrengeling: niets aangegeven.
Bladnaam:
Tijdschrift voor praktijkondersteuning 2006, nummer 1
Literatuurverwijzingen:
