De kern
Het devies van zorgstandaarden over de gewenste vetzuurinname luidde tot nu toe: ‘Eet minder verzadigd vet’. Volgens recente wetenschappelijke inzichten is er echter nog meer gezondheidswinst te behalen. Niet alleen door minder verzadigd vet te eten, maar ook door die verzadigde vetten te vervangen door onverzadigde. Vooral voor patiënten met hart- en vaatziekten en/of diabetes, of met een verhoogd risico op die aandoeningen, is dat belangrijk. De praktijkondersteuner kan invloed uitoefenen door voedingsadviezen voor verbeterde vetinname te geven. De Stuurgroep Kies Gezond Vet heeft daarvoor een aantal praktische voorlichtingsmaterialen ontwikkeld: e-learning, een patiëntenfolder, en een online rekenmodule die laat zien hoe je gezondere vetten kunt eten: www.kiesgezondvet.nl.
Vet is nodig
Vetten zijn onmisbaar in onze voeding: ze zijn een brandstof voor ons lichaam, ze leveren vitamines A, D en E en essentiële vetzuren, en hun vetzuren bepalen de bouw (en daarmee de functie) van alle celmembranen. Het lichaam heeft elke dag vetten nodig voor de opbouw en het onderhoud van cellen, het afweersysteem en de isolatie van de huid. Maar niet alle vetten zijn hetzelfde. Voedingsvet bevat altijd een mengsel van verzadigde en onverzadigde vetzuren (tabel 1). Ook komen relatief kleine hoeveelheden transvetzuren in de voeding voor. Verzadigde vetzuren en transvetzuren zijn minder gezond omdat die het cholesterolgehalte in het bloed kunnen verhogen. Verzadigde vetzuren zitten vooral in volvette kaas, volle zuivelproducten, vet vlees en harde vetten zoals roomboter en vast frituurvet. Onverzadigde vetzuren zijn gunstig. Ze helpen namelijk niet alleen het cholesterolgehalte te verlagen, maar verbeteren ook de verhouding tussen de soorten cholesterol: tussen het ongunstige LDL-cholesterol (‘low density’-lipoproteïne-cholesterol) en het gunstige HDL-cholesterol (‘high density’-lipoproteïne-cholesterol). Onverzadigde vetten vind je vooral in zachte of vloeibare smeer- en bereidingsvetten, vis en noten. [[tbl:399]]
Vetsoort en cardiovasculair risico
Een hoog cholesterolgehalte in het bloed draagt bij aan het risico op het ontwikkelen van hart- en vaatziekten. De totaal-HDL-cholesterolratio (het aandeel HDL-cholesterol in het totale cholesterol) wordt, samen met het LDL-cholesterolgehalte, als zeer betrouwbare voorspeller van het cardiovasculaire risico gezien. In de afgelopen jaren zijn hier diverse wetenschappelijke onderzoeken aan gewijd. Die maken het aannemelijk dat het vervangen van verzadigde vetzuren door meervoudig onverzadigde vetzuren de kans op hart- en vaatziekten vermindert. De resultaten van 60 goed uitgevoerde interventieonderzoeken naar de effecten van de verschillende groepen voedingsvetten op het cholesterolprofiel zijn in 2003 gebundeld.2 De deelnemers wisselden een deel van de koolhydraten in de voeding uit tegen verschillende soorten vetten. Uit deze analyse bleek dat de totaal-HDL-cholesterolratio het meeste daalde als koolhydraten werden vervangen door vetten rijk aan meervoudig onverzadigde vetzuren. Vervanging van koolhydraten door enkelvoudig onverzadigde vetzuren had een iets minder gunstig effect. Vervanging van koolhydraten door vetten rijk aan verzadigde vetzuren verminderde de verhouding tussen totaal- en HDL-cholesterol niet. Observationele onderzoeken kunnen de causaliteit van gevonden verbanden niet bewijzen. Daarom is meer interventieonderzoek nodig. In een meta-analyse van 8 onderzoeken toonden onderzoekers van Harvard University aan dat het risico op coronaire hartziekten met bijna 20% daalt als men 10 energieprocent verzadigde vetzuren in de voeding vervangt door meervoudig onverzadigde vetzuren. Bovendien bleken de effecten gunstiger te zijn naarmate de interventie langer duurde.3
NHG-Standaarden
De NHG-Standaarden Cardiovasculair Risicomanagement, Diabetes mellitus type 2, Platform Vitale Vaten en de Voedingsrichtlijn diabetes van de Nederlandse Diabetes Federatie benadrukken het belang van goede voeding en bepleiten het gebruik van maximaal tien energieprocent verzadigd vet. Zoals uit voorgaande wetenschappelijke weergave blijkt zou hier toegevoegd kunnen worden om verzadigd vet vooral te vervangen door (meervoudig) onverzadigd vet voor een lager cardiovasculair risico. Het is niet eenvoudig om voedingsadviezen te geven over vetten. De adviezen ‘gebruik maximaal tien energieprocent verzadigd vet’ en ‘vervang verzadigde vetten zoveel mogelijk door onverzadigde vetten’ moeten immers concreet worden gemaakt en in productkeuzen worden vertaald. Wat moeten je patiënten kiezen?
Gezond vet
Je kunt om te beginnen adviseren twee keer per week vis te eten in plaats van vlees. Visvetzuren vind je vooral in vis. Door te variëren krijg je de verschillende vetten binnen. Ook krijg je meer gezonde vetten binnen door af en toe vleesvervangers (zoals noten, tahoe, falafel) te eten in plaats van vlees. Vlees bevat behalve onverzadigde vetten, in verhouding ook veel verzadigd vet. In ongepaneerde vegetarische producten is de vetzuursamenstelling meestal beter dan in vlees. Maar nogmaals: variëren is nodig. Ook noten zijn een goede bron van onverzadigd vet, waarbij wel geldt dat de hoeveelheid en het type onverzadigd vet verschilt per nootsoort. Walnoten bijvoorbeeld bevatten meer onverzadigde vetten dan pistachenoten. Een goed advies is om de inname van verzadigde vetzuren te verlagen en deze te vervangen door onverzadigde vetzuren. Dat kan bijvoorbeeld door boterhammen te besmeren met halvarine en te bakken of roerbakken met een kleine hoeveelheid vloeibare margarine of plantaardige olie in plaats van harde vetten. Harde vetten zijn harde margarine in een pakje, hard frituurvet of roomboter. Margarine uit een kuipje is wel goed. Ook tussendoortjes kunnen minder goede vetten bevatten. Adviseer als snacks ongezouten noten, olijven, toastjes met (gerookte) zalm of komkommer-, selderie-, eier- of tonijnsalade. Deze producten bevatten vooral onverzadigde vetten. Dat maakt dat ze geschikt zijn voor een cholesterolverlagend dieet. Tonijnsalade bevat bovendien visvetzuren.
Tips voor gezonde vetinname
- Broodmaaltijd: halvarine (in plaats van harde vetten, zoals harde margarine of roomboter). (Margarine uit een kuipje is wel goed). Halvarine en mayonaise zijn gunstig vanwege het gehalte linolzuur en alfa-linoleenzuur.
- Bij het koken: vloeibare margarine of ander vloeibaar plantaardig vet (dus niet margarine uit een pakje; geen roomboter). Gebruik vanwege de voorziening van omega 6-vetzuren zonnebloemolie of sojaolie, en producten die daarvan gemaakt zijn.
- Tweemaal per week vis in plaats van vlees, waarvan eenmaal vette vis (haring, zalm, makreel), omdat daarin omega 3-vetzuren zitten.
- Af en toe vegetarisch eten in plaats van vis of vlees (bijvoorbeeld vleesvervangers, ei of groentetaart).
- Goede tussendoortjes: olijven; toastjes met gerookte zalm of salade (komkommer-, selderie-, eier- of tonijnsalade); noten, bij voorkeur ongezouten, en vooral walnoten. Walnoten, lijnzaad en (in iets mindere mate) mayonaise zijn gunstig vanwege alfa-linoleenzuur.
Variatie
Aan mensen die op hun gewicht moeten letten, adviseren hulpverleners vaak om minder calorieën en ook minder vet te eten. Maar ook iemand met overgewicht heeft vetten nodig. Om de energiebalans te herstellen, adviseer je voeding met zo veel mogelijk voedingsstoffen. De patiënt hoeft dan minder te eten om alle goede voedingsstoffen binnen te krijgen. Verder is variatie belangrijk: door te variëren krijgt de patiënt alle benodigde voedingsstoffen binnen, bijvoorbeeld vitamines en mineralen. De Schijf van Vijf van het Voedingscentrum is een hulpmiddel dat in één oogopslag laat zien hoe je gezond kunt eten: vooral onverzadigde vetten, groente, fruit en brood zijn gezond vanwege de gunstige uitwerking op het cholesterol. Een gezonde leefstijl is belangrijk om hart- en vaatziekten te voorkomen en te behandelen. Behalve met gezond en gevarieerd eten en een gezond gewicht hebben patiënten baat bij voldoende beweging, matig gebruik van alcohol en stoppen met roken.
Gezond gewicht
Patiënten met hart- en vaatziekten of diabetes mellitus type 2 moeten vaak extra op hun caloriegehalte letten, of zelfs afvallen. Wil je gezonde vetten adviseren aan deze patiënten, houd dan de ‘Tips voor een gezonde vetinname’ aan (zie kader), maar adviseer daar waar mogelijk de magere varianten.
Tips om af te vallen
- Eet drie keer per dag en gevarieerd. Kies dagelijks uit alle vakken van de Schijf van Vijf.
- Eet minder calorieën door:
-
- te letten op suiker, alcohol en koolhydraatrijke frisdrank of sap;
- te kiezen voor mager vlees en magere vleeswaren, zoals kip- of kalkoenfilet, fricandeau, varkenshaas, haaskarbonade, tartaar. En af en toe een vleesvervanger;
- vezelrijke producten te eten, zoals groente, fruit, volkorenbrood en aardappelen;
- voldoende water te drinken;
- als snacks te kiezen voor snacktomaten, komkommer, popcorn of Japanse mix;
- bij de koffie of thee een klein biscuitje of chocolaatje te nemen;
- bij zuivel te kiezen voor magere of halfvolle zuivelproducten en 20+- of 30+-kaas.
- Beweeg elke dag voldoende, 45 minuten tot een uur.
-
- Lees de etiketten en vergelijk producten die op elkaar lijken.
- Eet niet te weinig.
Meer informatie
De Stuurgroep Kies Gezond Vet wil praktijkondersteuners helpen om hun patiënten te overtuigen van het belang van een verantwoorde vetkeuze. Daarom heeft de stuurgroep (zie kader ‘Stuurgroep Kies Gezond Vet’) een aantal hulpmiddelen ontwikkeld: onder meer de e-learningmodule voor praktijkondersteuners (zie kader ‘E-learningmodule’), een folder om mee te geven aan de patiënt, en een online rekentool waarmee patiënten voor zichzelf kunnen uitwerken welke productveranderingen voor hem of haar het meest geschikt zijn om in te passen in het eigen voedingspatroon. Al deze hulpmiddelen zijn beschikbaar via www.kiesgezondvet.nl.
E-learningmodule
Ben je praktijkondersteuner en wil je meer weten over vetten en gezondheid? Via www.kiesgezondvet.nl kun je een e-learningmodule volgen over vetten en gezondheid. De module bevat zowel vragen als opdrachten. Het doorlopen ervan neemt in totaal circa twee uur in beslag. Aan het einde van de module krijg je een certificaat als bewijs van deelname. Accreditatie is aangevraagd.
Stuurgroep Kies Gezond Vet
De Stuurgroep Kies Gezond Vet wil een bijdrage leveren aan een vetinname die overeenkomt met de aanbevelingen van de Gezondheidsraad. De Stuurgroep bestaat uit wetenschappers, communicatie-experts en professionals die dagelijks contact hebben met patiënten: huisartsen, praktijkondersteuners, diëtisten en hart-vaatverpleegkundigen. V&VN (Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland) en NVvPO (Nederlandse Vereniging van Praktijkondersteuners) zijn in de stuurgroep vertegenwoordigd.
Bladnaam:
Tijdschrift voor praktijkondersteuning 2012, nummer 4
Literatuurverwijzingen:
